شكیات نماز 23 قسم است : هشت قسم آن شكهائی است كه نماز را باطل میكند و به شش قسم آن نباید اعتنا كرد ونه قسم دیگر آن صحیح است .

شكهای مبطل
مسأله 1165
شكهائی كه نماز را باطل میكند از این قرار است : اول شك در شماره ركعتهای نماز دو ركعتی مثل نماز صبح و نماز مسافر ، ولی شك در شماره ركعتهای نماز مستحب دو ركعتی و بعضی از نمازهای احتیاط نماز را باطل نمیكند . دوم شك در شماره ركعتهای نماز سه ركعتی . سوم آن كه در نماز چهار ركعتی شك كند كه یك ركعت خوانده یا بیشتر . چهارم آن كه در نماز چهار ركعتی پیش از تمام شدن سجده دوم ، شك كند كه دو ركعت خوانده یا بیشتر ، در این صورت نمازش باطل و باید اعاده كند ، و بهتر آن است كه عمل به حكم شك نماید نماز را اعاده كند . پنجم شك بین دو و پنج یا دو و بیشتر از پنج . ششم شك بین سه وشش یا سه و بیشتر از شش . هفتم شك در ركعتهای نماز كه نداند چند ركعت خوانده است . هشتم شك بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش چه پیش از تمام شدن سجده دوم باشد یا بعد از آن .
مسأله 1166
اگر یكی از شكهای باطل كننده برای انسان پیش آید ، نمیتواند نماز را به هم بزند ، ولی اگر بقدری فكر كند كه شك پابرجا شود به هم زدن نماز مانعی ندارد.
شكهائیكه نباید بآنها اعتنا كرد
مسأله 1167
شكهائی كه نباید به آنها اعتنا كرد از این قرار است : اول شك در چیزی كه محل بجا آوردن آن گذشته است ، مثل آن كه در ركوع شك كند كه حمد را خوانده یا نه . دوم شك بعد از سلام نماز . سوم شك بعد از گذشتن وقت نماز . چهارم شك كثیر الشك یعنی كسی كه زیاد شك میكند . پنجم شك امام در شماره ركعتهای نماز در صورتی كه مأموم شماره آنها را بداند و همچنین شك مأموم در صورتی كه امام شماره ركعتهای نماز را بداند . ششم شك در نماز مستحبی .
1 شك در چیزی كه محل آن گذشته است
مسأله 1168
اگر در بین نماز شك كند كه یكی از كارهای واجب آن را انجام داده یا نه ، مثلا شك كند كه حمد خوانده یا نه ، چنانچه مشغول كاری كه باید بعد از آن انجام دهد نشده ، باید آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورد ، و اگر مشغول كاری كه باید بعد از آن انجام دهد شده به شك خود اعتنا نكند .
مسأله 1169
اگر در بین خواندن آیه‌ای شك كند كه آیه پیش را خوانده یا نه یا وقتی آخر آیه را میخواند شك كند كه اول آنرا خوانده یا نه ، باید به شك خود اعتنا نكند .
مسأله 1170
اگر بعد از ركوع یا سجود شك كند كه كارهای واجب آن مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده یا نه ، باید به شك خود اعتنا نكند .
مسأله 1171
اگر در حالی كه به سجده میرود شك كند كه ركوع كرده یا نه ، یا شك كند كه بعد از ركوع ایستاده یا نه ، به شك خود اعتنا نكند .
مسأله 1172
اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را بجا آورده یا نه ، باید اعتنا نكند ولی اگر شك كند كه سجده را بجا آورده یا نه باید برگردد وبجا آورد .
مسأله 1173
كسی كه نشسته یا خوابیده نماز میخواند ، اگر موقعی كه حمد یا تسبیحات میخواند ، شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه ، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از آن كه مشغول حمد یا تسبیحات شود ، شك كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه ، باید بجا آورد .
مسأله 1174
اگر شك كند كه یكی از ركنهای نماز را بجا آورده یا نه ، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده ، باید آن را بجا آورد مثلا اگر پیش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه باید بجا آورد و چنانچه بعد یادش بیاید كه آن ركن را بجا آورده بوده ، چون ركن زیاد شده نمازش باطل است .
مسأله 1175
اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده ، باید آن را بجا آورد ، مثلا اگر پیش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده یا نه ، باید حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید كه آن را بجا آورده بوده چون ركن زیاد نشده نماز صحیح است .
مسأله 1176
اگر شك كند كه ركنی را بجا آورده یا نه ، چنانچه مشغول تشهد است اگر شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه ، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر یادش بیاید كه آن ركن را بجا نیاورده ، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده ، باید آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است ، مثلا اگر پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید كه دو سجده را بجا نیاورده ، باید بجا آورد و اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید نمازش باطل است .
مسأله 1177
اگر شك كند عملی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آنست شده ، باید به شك خود اعتنا نكند ، مثلا موقعی كه مشغول خواندن سوره است ، اگر شك كند كه حمد را خوانده یا نه ، باید به شك خود اعتنا نكند ، و اگر بعد یادش بیاید كه آنرا بجا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده ، باید بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده ، نمازش صحیح است . بنابر این اگر مثلا در قنوت یادش بیاید كه حمد را نخوانده ، باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است .
مسأله 1178
اگر شك كند كه سلام نماز را گفته یا نه ، یا شك كند درست گفته یا نه ، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا نماز دیگر شده ، یا به واسطه انجام كاری كه نماز را به هم میزند ، از حال نمازگزار بیرون رفته ، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از اینها شك كند ، باید سلام را بگوید . اما اگر در صحیح گفتن سلام شك كند در هر صورت باید به شك خود اعتنا ننماید چه مشغول كار دیگر شده باشد یا نه .
2 شك بعد از سلام
مسأله 1179
اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحیح بوده یا نه ، مثلا شك كند ركوع كرده یا نه ، یا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه چهار ركعت خوانده یا پنج ركعت به شك خود اعتنا نكند ، ولی اگر هر دو طرف شك او باطل باشد ، مثلا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شك كند كه سه ركعت خوانده یا پنج ركعت ، نمازش باطل است .
3 شك بعد از وقت
مسأله 1180
اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده یا نه ، یا گمان كند كه نخوانده ، خواندن آن لازم نیست ، ولی اگر پیش از گذشتن وقت ، شك كند كه نماز خوانده یا نه ، یا گمان كند كه نخوانده ، باید آن نماز را بخواند بلكه اگر گمان كند كه خوانده ، باید آن را بجا آورد .
مسأله 1181
اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه نماز را درست خوانده یا نه به شك خود اعتنا نكند .
مسأله 1182
اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده ولی نداند به نیت ظهر خوانده یا به نیت عصر باید چهار ركعت نماز قضا به نیت نمازی كه بر او واجب است بخواند .
مسأله 1183
اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا ، بداند یك نماز خوانده ولی نداند سه ركعتی خوانده یا چهار ركعتی باید قضای نماز مغرب و عشا را بخواند .
4 كثیر الشك ( كسی كه زیاد شك میكند )
مسأله 1184
اگر كسی در یك نماز سه مرتبه شك كند ، یا در سه نماز پشت سرهم مثلا در نماز صبح و ظهر و عصر شك كند ، كثیر الشك است و چنانچه زیاد شك كردن او از غضب یا ترس یا پریشانی حواس نباشد ، به شك خود اعتنا نكند .
مسأله 1185
كثیر الشك اگر در بجا آوردن چیزی شك كند ، چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نمیكند ، باید بنا بگذارد كه آن را بجا آورده ، مثلا اگر شك كند كه ركوع كرده یا نه ، باید بنا بگذارد كه ركوع كرده است ، واگر بجا آوردن آن نماز را باطل میكند باید بنا بگذارد كه آن را انجام نداده مثلا اگر شك كند كه یك ركوع كرده یا بیشتر چون زیاد شدن ركوع نماز را باطل میكند باید بنا بگذارد كه بیشتر از یك ركوع نكرده است .
مسأله 1186
كسی كه در یك چیز نماز زیاد شك میكند ، چنانچه در چیزهای دیگر نماز شك كند باید بدستور آن عمل نماید ، مثلا كسی كه زیاد شك میكند سجده كرده یا نه اگر در بجا آوردن ركوع شك كند باید به دستور آن رفتار نماید یعنی اگر ایستاده است ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نكند .
مسأله 1187
كسی كه در نماز مخصوصی مثلا در نماز ظهر زیاد شك میكند اگر در نماز دیگر مثلا در نماز عصر شك كند ، باید به دستور شك رفتار نماید .
مسأله 1188
كسی كه وقتی در جای مخصوصی نماز میخواند زیاد شك میكند ، اگر در غیر آنجا نماز بخواند وشكی برای او پیش آید به دستور شك عمل نماید .
مسأله 1189
اگر انسان شك كند كه كثیر الشك شده یا نه ، باید به دستور شك عمل نماید . وكثیر الشك تا وقتی یقین نكند كه به حال معمولی مردم برگشته باید به شك خود اعتنا نكند .
مسأله 1190
كسی كه زیاد شك میكند ، اگر شك كند ركنی را بجا آورده یا نه ، و اعتنا نكند بعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده ، چنانچه مشغول ركن بعد نشده ، باید آن را بجا آورد ، و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است ، مثلا اگر شك كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند ، چنانچه پیش از سجده یادش بیاید كه ركوع نكرده ، باید ركوع كند و اگر در سجده یادش بیاید ، نمازش باطل است .
مسأله 1191
كسی كه زیاد شك میكند ، اگر شك كند چیزی را كه ركن نیست بجا آورده یا نه واعتنا نكند وبعد یادش بیاید كه آن را بجا نیاورده ، چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته باید آنرا بجا آورد ، و اگر از محل آن گذشته نمازش صحیح است ، مثلا اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه و اعتنا نكند ، چنانچه در قنوت یادش بیاید كه حمد نخوانده ، باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است .
5 شك امام ومأموم
مسأله 1192
اگر امام جماعت در شماره ركعتهای نماز شك كند مثلا شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت ، چنانچه مأموم یقین یا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است ، امام باید نماز را تمام كند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست ونیز اگر امام یقین یا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است ومأموم در شماره ركعتهای نماز شك كند ، باید به شك خود اعتنا ننماید .
6 شك در نماز مستحبی
مسأله 1193
اگر در شماره ركعتهای نماز مستحبی شك كند ، چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل میكند ، باید بنا را بر كمتر بگذارد مثلا اگر در نافله صبح شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت ، باید بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است و اگر طرف بیشتر شك نماز را باطل نمیكند ، مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده یا یك ركعت به هر طرف شك عمل كند ، نمازش صحیح است .
مسأله 1194
كم شدن ركن ، نافله را باطل میكند بنابر احتیاط واجب ، ولی زیاد شدن ركن ، آن را باطل نمیكند ، پس اگر یكی از كارهای نافله را فراموش كند و موقعی یادش بیاید كه مشغول ركن بعد از آن شده باید آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد مثلا اگر در بین ركوع یادش بیاید كه سوره را نخوانده ، باید برگردد و سوره را بخواند و دوباره به ركوع رود .
مسأله 1195
اگر در یكی از كارهای نافله شك كند ، خواه ركن باشد یا غیر ركن ، چنانچه محل آن نگذشته ، باید بجا آورد و اگر محل آن گذشته ، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1196
اگر در نماز مستحبی دو ركعتی گمانش به سه ركعت یا بیشتر برود یا گمانش به دو ركعت یا كمتر برود باید به همان گمان عمل كند ، مثلا اگر گمانش به یك ركعت میرود احتیاطا باید یك ركعت دیگر بخواند .
مسأله 1197
اگر در نماز نافله كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب میشود ، یا یك سجده یا تشهد را فراموش نماید ، لازم نیست بعد از نماز ، سجده سهو یا قضای سجده و تشهد را بجا آورد .
مسأله 1198
اگر شك كند كه نماز مستحبی را خوانده یا نه ، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طیار وقت معین نداشته باشد ، بنا بگذارد كه نخوانده است . و همچنین است اگر مثل نافله یومیه وقت معین داشته باشد و پیش از گذشتن وقت شك كند كه آن را بجا آورده یا نه ، ولی اگر بعد از گذشت وقت شك كند كه خوانده است یا نه ، به شك خود اعتنا نكند .
شكهای صحیح
مسأله 1199
در نه صورت اگر در شماره ركعتهای نماز چهار ركعتی شك كند ، باید فورا فكر نماید پس اگر یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا كرد ، همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند وگرنه به دستورهائی كه گفته میشود عمل نماید و آن نه صورت از این قرار است : اول : آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم شك كند دو ركعت خوانده یا سه ركعت ، كه باید بنا بگذارد سه ركعت خوانده و یك ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته به دستوری كه بعدا گفته میشود بجا آورد . دوم : شك بین دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه باید بنا بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند وبعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند . سوم : شك بین دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه باید بنا بر چهار بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده وبعد دو ركعت نشسته بجا آورد ، ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم یكی از این سه شك برایش پیش آید باید نماز را رها كند و دوباره بخواند . چهارم : شك بین چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه باید بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند وبعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد ولی اگر بعد از سجده اول ، یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم ، این شك ، برای او پیش آید ، بنابر احتیاط واجب باید به دستوری كه گفته شد عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند . پنجم : شك بین سه و چهار ، كه در هر جای نماز باشد ، باید بنابر چهار بگذارد ونماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد . ششم : شك بین چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد ویك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بجا آورد . هفتم : شك بین سه و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند ونماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد . هشتم : شك بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده ، كه باید بنشیند و تشهد بخواند و بعد از سلام نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده وبعد دو ركعت نشسته بجا آورد . نهم : شك بین پنج و شش در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو بجا آورد .
مسأله 1200
اگر یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید نباید نماز را بشكند و چنانچه نماز را بشكند معصیت كرده است ، پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل میكند مثل رو گرداندن از قبله ، نماز را از سر گیرد نماز دومش هم باطل است . و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل میكند ، مشغول نماز شود نماز دومش صحیح است .
مسأله 1201
اگر یكی از شكهائی كه نماز احتیاط برای آنها واجب است در نماز پیش آید ، چنانچه انسان نماز را تمام كند وبدون خواندن نماز احتیاط نماز را از سر بگیرد معصیت كرده است . پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل میكند نماز را از سر گرفته ، نماز دومش هم باطل است و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل میكند ، مشغول نماز شده نماز دومش صحیح است .
مسأله 1202
وقتی یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید چنانكه گفته شد ، باید فورا فكر كند ولی اگر چیزهائی كه به واسطه آنها ممكن است یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا شود ، از بین نمیرود ، چنانچه كمی بعد فكر كند اشكال ندارد ، مثلا اگر در سجده شك كند میتواند تا بعد از سجده فكر كردن را تأخیر بیندازد .
مسأله 1203
اگر اول گمانش به یك طرف بیشتر باشد ، بعد دو طرف در نظر او مساوی شود ، باید به دستور شك عمل نماید . واگر اول دو طرف در نظر او مساوی باشد وبه طرفی كه وظیفه او است بنا بگذارد ، بعد گمانش به طرف دیگر برود ، باید همان طرف را بگیرد ونماز را تمام كند .
مسأله 1204
كسی كه نمیداند گمانش به یك طرف بیشتر است یا هر دو طرف در نظر او مساوی است باید احتیاط كند ودر هر مورد احتیاط ، بطور مخصوصی است كه در كتابهای مفصل گفته شده است .
مسأله 1205
اگر بعد از نماز بداند كه در بین نماز حال تردیدی داشته كه مثلا دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته ولی نداند كه گمانش به خواندن سه ركعت بوده یا هر دو طرف در نظر او مساوی بوده باید نماز احتیاط را بخواند .
مسأله 1206
اگر موقعی كه تشهد میخواند ، یا بعد از ایستادن شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهائی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتد صحیح میباشد ، برای او پیش آید مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت ، باید به دستور آن شك عمل كند وبنابر احتیاط واجب نمازش را هم دوباره بخواند .
مسأله 1207
اگر پیش از آن كه مشغول تشهد شود ، یا در ركعتهائی كه تشهد ندارد پیش از ایستادن ، شك كند كه دو سجده را بجا آورده یا نه ، و در همان موقع یكی از شكهائی كه بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است ، برایش پیش آید نمازش باطل است .
مسأله 1208
اگر موقعی كه ایستاده بین سه و چهار یا بین سه و چهار و پنج شك كند ویادش بیاید كه دو سجده از ركعت پیش بجا نیاورده نمازش باطل است .
مسأله 1209
اگر شك او از بین برود و شك دیگری برایش پیش آید ، مثلا اول شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت ، بعد شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت ، باید به دستور شك دوم عمل نماید .
مسأله 1210
اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلا بین دو و چهار شك كرده ، یا بین سه و چهار ، احتیاط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند .
مسأله 1211
اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكی برای او پیش آمده ولی نداند از شكهای باطل بوده یا از شكهای صحیح و اگر از شكهای صحیح بوده كدام قسم آن بوده است بنابر احتیاط واجب باید به دستور شكهائی كه صحیح بوده و احتمال میداده عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند .
مسأله 1212
كسی كه نشسته نماز میخواند اگر شكی كند كه باید برای آن یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته بخواند ، باید دو ركعت نشسته بجا آورد . بلكه اگر شكی كند كه باید برای آن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند ، باید دو ركعت نشسته بجا آورد .
مسأله 1213
كسی كه ایستاده نماز میخواند ، اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود ، باید مثل كسی كه نماز را نشسته میخواند و حكم آن در مسأله پیش گفته شده ، نماز احتیاط را بجا آورد .
مسأله 1214
كسی كه نشسته نماز میخواند ، اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده میخواند عمل كند.